Topic outline

  • General

    Σατιρικό σκίτσο

    Διδάσκων: Επίκ. Καθ. Βασίλης Πασχάλης

    • Περιγραφή μαθήματος

      Εκκινώντας από την ανατομία της πρωταρχικής έννοιας του «γέλιου», το μάθηκα προσεγγίζει την πολυσύνθετη έννοια του χιούμορ και της σάτιρας. Προϊστορία του όρου «χιούμορ»: σημασιολογικές μετατοπίσεις από την αρχαία φυσική θεωρία των «χυμών» ως την αυγή της νεότερης εποχής («Everyone out of his humour»). Η θεώρηση της θυμικής βάσης του χιούμορ, και της αμφιθυμικής ζεύξης ή αντίθεσης, που εκφράζεται μέσω αυτού: η κράση με την επιθετικότητα και τον υποβιβασμό, την μελαγχολία ή την απόλαυση.  Η θεωρία του χιούμορ, από τον 18ου αιώνα ως τις σύγχρονες προσεγγίσεις: από τις κλασικές θεωρήσεις  του  Hobbes για την επιθετικότητα στο χιούμορ ως τον Freud, και τις ποικίλες ψυχαναλυτικές και μετα-ψυχαναλυτικές  θεωρήσεις, τον Bakhtin (το χιούμορ ως ρυθμιστικός παράγοντας «γειώσεως» των αφηρημένων κοινωνικών ιδεωδών), και τους νεώτερους γλωσσικο- νοηματικούς προσδιορισμούς του χιούμορ, πέρα από τα «κίνητρα».

      Ο δεύτερος σταθμός είναι η έννοια του σχεδίου και του σκίτσου (Η ιστορική τους ανάδυση και οι ποικίλες χρήσεις τους) και η επέκτασή τους στο πεδίο που συνθέτει το σατιρικό σκίτσο. Αναλύονται οι έννοιες της εικαστικής σάτιρας, του «σατιρικού σκίτσου», της «καρικατούρας», της «γελοιογραφίας»,  του «cartoon». Αναλύεται το σατιρικό σκίτσο ως ιδιότυπη «μίμησις» και η σατιρική δημιουργία «χαρακτήρων», που εκτείνεται από τον Θεόφραστο και τους «φυσιογνωμιστές» ως τους γελοιογράφους. Όρια και μορφές «εκτροπής» του σατιρικού σκίτσου: τερατομορφία και δαιμονομορφία.

      Ακολουθεί εκτεταμένη ιστορική περιδιάβαση στην επικράτεια της γελοιογραφίας και της εικαστικής σάτιρας: προ-ιστορία και πρωτο-ιστορία του είδους, Αναγέννηση και Μεταρρύθμιση, 17ος, 18ος, 19ος αιώνας. 20ος αιώνας και σύγχρονη εποχή.

      Τέλος προσεγγίζονται οι νεώτερες επεκτάσεις της γελοιογραφίας ως αφηγηματικής μορφής: η ανάδυση των comics και των ποικίλων μορφών εικονοαφήγησης.

    • Μαθησιακοί στόχοι

      Στόχος του μαθήματος είναι η συστηματική επαφή του φοιτητή με το εισέτι παραγνωρισμένο πεδίο της γελοιογραφίας και της εικαστικής σάτιρας, η εξοικείωσή του με το έργο των μειζόνων δημιουργών του πεδίου καθώς και με τη θεωρητική προσέγγιση της εικαστικής σάτιρας. Στους επιδιωκόμενους στόχους περιλαμβάνονται και η κατανόηση της σημασίας στην αποτύπωση της κοινωνικής- ιστορικής ζωής στην οποία είναι σε θέση να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο μέσω των ποικίλων μορφών κριτικής/ πολεμικής/ προπαγάνδας που συνθέτει, καθώς και της αυξανόμενης επιρροής της στο χώρο των εικαστικών τεχνών. Στο πλαίσιο αυτό προαπαιτείται η ανάλυση του χιούμορ και των «κινήτρων» του, αλλά και η προσέγγιση των εννοιών και των θεωριών που βαρύνουν και στην περίπτωση της σκιτσογραφικής σάτιρας, ήτοι της «μιμήσεως» και της «φυσιογνωμ[ον]ικής». Η συστηματική εξοικείωση των φοιτητών με το έργο των  γελοιογράφων απαιτεί εκτεταμένη περιήγηση στην ιστορία του σατιρικού σκίτσου από τη Μεταρρύθμιση έως τη σύγχρονη εποχή.

    • Λέξεις κλειδιά

      Γελοιογραφία, σατιρικό σκίτσο, εικαστική σάτιρα, κόμικς, θεωρία και ιστορία της γελοιογραφίας, ιστορία και γελοιογραφία,  θεωρία και ιστορία της τέχνης και των «εφαρμοσμένων τεχνών», πολιτισμική ιστορία, θεωρία της μιμήσεως, θεωρία-ιστορία της φυσιογνωμικής, κοινωνική σάτιρα, πολιτική σάτιρα, πολεμική- προπαγάνδα.

  • 1. Θεωρία του χιούμορ

    Περιγραφή θεματικής ενότητας: Οι έννοιες του «γέλιου», του «χιούμορ» και της «σάτιρας». Καταγωγή και εξέλιξη του όρου «χιούμορ». Θυμική βάση του χιούμορ. Θεωρήσεις του χιούμορ από τον 18ο αιώνα ως τις ημέρες μας (Hobbes, Freud, Bakhtin, γλωσσικο - νοηματικής θεωρίες, κ.λ.π.).

    Λέξεις κλειδιά: Theory of humour and laughter,  visual satire, emotional basis of humour, major thories of humour from 18th century to now.

  • 2. Θεωρία της γελοιογραφία Α’: εννοιολογικά και πραγματολογικά ζητήματα

    Περιγραφή θεματικής ενότητας: Η έννοια του «σχεδίου» και του «σκίτσου». Η έννοια του «σατιρικού σκίτσου», της «γελοιογραφίας»,  της «καρικατούρας», του «cartoon», του «comics». Το σκίτσο ως όχημα της γελοιογραφίας.

    Λέξεις κλειδιά: The concepts of “sketching” / “design”, the concepts of satirical sketching, caricature, cartoon, comics.

  • 3. Θεωρία της γελοιογραφία Β’

    Περιγραφή θεματικής ενότητας: Η γελοιογραφική «μίμησις» και η σατιρική «φυσιογνωμική». Οι γελοιογραφικοί «χαρακτήρες». Το αφηγηματικό στοιχείο στη γελοιογραφία.

    Λέξεις κλειδιά: Caricatural “mimesis”, satirical “physiognomics”, narrative in caricature.

  • 4. Σχέδιο μιας ιστορίας της γελοιογραφίας

    Περιγραφή θεματικής ενότητας: Οι απαρχές (Αναγέννηση- Μεταρρύθμιση) και οι πρόδρομοι. Οι μετασχηματισμοί του γελοιογραφικού μέσου: από το ιχνογράφημα στο χαρακτικό, από το χαρακτικό στον περιοδικό και εφημεριδιακό τύπο. Οι διαφοροποιήσεις της στόχευσης: ηθογραφική- κοινωνική γελοιογραφία, πολιτική γελοιογραφία, πολεμική- προπαγάνδα. Η εξέλιξη της γελοιογραφίας ανά τους αιώνες (17ος αιώνας, 18ος αιώνας, 19ος αιώνας), η μετατόπιση των μειζόνων κέντρων παραγωγής και οι επιπτώσεις των αλλαγών. Η γελοιογραφία τον 20ο και τον εικοστό πρώτο αιώνα. Η αφηγηματικές επεκτάσεις της γελοιογραφίας  («σχεδιοϊστορίες» / «εικονοαφηγήσεις») και  οι μορφές τους: (comic strips / comics / graphic novels, κ.λ.π.).

    Λέξεις κλειδιά: Pre-history and beginnins of the history of caricature, transformation of its medium, from sketching to rinting, from printing to the press, transformation of the focus, from social caricature to political caricature (political criticism-polemics- propaganda), renaissance and reformation caricature, 17th -19th century caricature, 20th-21th century caricature, the narrative expansions of caricature, from comics strips to graphic novels.

  • Βιβλιογραφία

    Προτεινόμενα συγγράμματα

    Βασίλης Πασχάλης, Η Γελοιογραφία και το δαιμονικό: μορφές και όρια του σατιρικού σκίτσου. Αθήνα- Ιωάννινα, 2006.

    Βασική βιβλιογραφία

    • Baeque, Antoine de, La Caricature contre-revolutionnaire. Paris: Presses du CNRS, 1988.
    • Banerji, Christiane, Donald, Diana, Gillray Observed: The Earliest account of His Caricatures in London and in Paris. Cambridge, New York: Cambridge University Press, 1999.
    • Baridon, Laurent, Guédron, Martial, L’art et l’ histoire de la caricature. parisQ Citadelles & Mazenod, 2009.
    • Baudelaire, Charles, Περί της ουσίας του γέλιου και γενικά περί κωμικού στις πλαστικές τέχνες. Μετ. Τσιριμώκου Λίζυ. Αθήνα: Άγρα, 2000.
    • Bergson, Henri, Το γέλιο. Μετ: Τομανάς Βασίλης. Αθήνα: Εξάντας, 1998.
    • Bindman, David, Hogarth and His Times: Serious Comedy. Berkeley: University of California Press,  1997.
    • Bongco, Mila, Reading Comics: Language, Culture and the Concept of the Superhero in Comic Books. New York: Garland, 2000.
    • Bremmer Jan, Roodenurg, Herman, Η πολιτισμική ιστορία του χιούμορ. Μετ. Δίπλας, Γιώργος. Αθήνα: Πολύτροπον, 1977.
    • Carrier, David, The Aesthetics of Comics. University Park: Pennsylvania University Press, 200.
    • Donald, Diana, The Age of Caricature: Satirical Prints in the Reign of George III. New Haven: Yale University Press, 1996.
    • Edwards, R. A Sense of Permanence: Essays on the Art of the Cartoon. Canterbury: University of Kent, 1997.
    • Εθνική Πινακοθήκη- Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου, Φωκίων Δημητριάδης, Εθνική Πινακοθήκη- Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου,  1983.
    • Ο σκιτσογράφος Ηλίας Κουμετάκης, Αθήνα: Άγρα, Ε.Λ.Ι.Α.1998.
    • Freud, Sigmund, Το ευφυολόγημα και η σχέση του με το ασυνείδητο. Μετ.: Σιπητάνου Λίνα- Σαγκριώτης Γιώργος. Αθήνα: Πλέθρον, 2009.
    • Goldstein, Robert Justin, Censorship of Political Caricature in Nineteent Century France. Kent, Ohio: Kent State University Press, 1989.
    • Grunwald Center for the Graphic Arts, French Caricature and the French revolution 1789-1799. Chicago: University of Chicago Press, 1988.
    • Hallet, Mark, The Spectacle of Difference: Graphic Satire in the Age of Hogarth. New Haven: Yale University Press, 1999.
    • Huisman, Denis, La Psycho en bandes dessinées. Paris: Hachette. 1979.
    • Langlois, Claude, La Caricature contre-révolutionnaire. Paris: Presses du CNRS, 1988.
    • Κάουα, Αβραάμ, Σαμπανίκου, Εύη, Κρητικός, Πάνος, Τσελέντη, Μυρτώ, (επιμ.), Θέα από ψηλά: φαντασία και αφήγηση στα κόμικς. Αθήνα: Ηλίβατον, 2010.
    • Κerr, David S, Caricature and French Political Culture, 1830-1848. Oxford: Clarendon Press, 2000.
    • Μαρτινίδης, Πέτρος, Κόμικς: Τέχνη και τεχνική της εικονογραφήγησης. Θεσσαλονίκη: Α.Σ.Ε., 1991.
    • Μποσταντζόγλου, Κώστας (επιμ.), Μποστ. Αθήνα: Θεατρική εταιρεία Στοά, 1996.
    • McPhee, Constance C., Infinite Jest: Caricature and Satire from Leonardo to Levine. Metropolitan Museum of Art, Yale University, 2011
    • Παπαγεωργίου, Γήσης, Γεωργουσόπουλος, Κώστας, Έλληνες γελοιογράφοι του εικοστού αιώνα.  Αθήνα: Αστραία, 1999.
    • Παππάς, Αθανάσιος, Κοσμάς Θεοδωρίδης (Togo): ο πολίτης σκιτσογράφος- γελοιογράφος. Αθήνα: Δόμος, 2003.
    • Πασχάλης, Βασίλης, Η Γελοιογραφία και το δαιμονικό: μορφές και όρια του σατιρικού σκίτσου. Αθήνα- Ιωάννινα: Ιδίοις αναλώμασιν, 2006.
    • Press, Charles, The Political Cartoon. Rutheford: Fairleigh Dickinson University Press, 1981.
    • Sabin, Roger, Κόμικς ή κόμιξ; Ιστορία μιας σχεδόν τέχνης. Αθήνα: Terzo Books, 1996.
    • Σαπρανίδης, Δημήτρης,  Ιστορία της πολιτικής γελοιογραφίας στην Ελλάδα: 3000 χρόνια αμφισβήτησης. Αθήνα: Ποταμός, 2005.
    • Σαπρανίδης, Δημήτρης,  Ιστορία της πολιτικής γελοιογραφίας στην Ελλάδα: 1974-2000. Αθήνα: Ποταμός, 2005.
    • Soloup, Τα ελληνικά comics. Αθήνα: Τόπος, 2012.
    • Vidal Guy, Gosciny Anne, Gaumer Patrick, René Goscinny: Επάγγελμα χιουμορίστας. Μετ.: Τσιόφφι Γκουϊντο. Αθήνα: Μαμούθκόμιξ, 2008.
    • Todd, Porterfield, The Efflorescence of caricature: 1759-1838. London: Ashgate, 2011.
    • Zaponni, Niccolo, Il Fascismo nella caricatura. Roma, Bari: Laterza, 1981.